Wilno-Vilnius. Polskie i litewskie reprezentacje miasta po roku 1990

Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej: Instytut Filologii Polskiej

Rozprawa składa się z trzech części. Pierwsza z nich, zatytułowana Jechać do Wilna, traktuje o stopniowym zbliżaniu się do miasta, stąd przeważają w niej teksty przyjezdnych a nie obecnych mieszkańców. Rozdział pierwszy, poświęcony dyskursom krajoznawczym (przewodnikom polskim i, w mniejszym stopniu, litewskim), stanowi przegląd tekstów i dokumentuje warunkowany zmieniającym się realiami politycznymi proces zawłaszczania Wilna przez obydwie nacje oraz próby wyjścia poza ten dwugłos. W kolejnym rozdziale przyglądam się prasowym i książkowym reportażom polskich i obcych autorów, którzy z różnymi doświadczeniami i kompetencjami pojawiają się w mieście, próbując je rozpoznać. Część drugą – Mieszkać w Wilnie rozpoczyna rozdział poświęcony wybranym zmianom w szacie ideologicznej miasta, które pozwolą przyjrzeć się ewoluowaniu stosunku do antykomunizmu na Litwie. Istotą tych rozważań jest charakter litewskiego etnocentryzmu, który w czasach poprzełomowych opierał się na zwrocie ku Litwie pogańskiej oraz oporze wobec komunizmu. Ponadto część druga obejmuje dwa przypadki dzielnic wileńskich i ich metamorfoz po roku 1990. Badam w niej przemiany wileńskiej starówki, której granice pokrywały się z terytoriami Wielkiego i Małego Getta, skąd rozpoczęła się wywózka żydowskiej ludności w czasie II wojny światowej. Druga z badanych przeze mnie przestrzeni to dzielnica Zarzecze / Uz̆upis, która ze zdegradowanej dzielnicy przemieniła się w przestrzeń artystów; będę ją interpretować w kontekście miejsc przepływu, czyli nie-miejsc Marca Augé. Trzecia część – Uciec z Wilna, dotyczyć będzie symbolicznych ucieczek z miasta. Poświęcona zostanie dwóm równolegle zachodzącym kryzysom. Pierwszy z nich to kryzys relituanizacji miasta, problematyzowania się jego przestrzeni i wykorzystywania jej do autorskich mitologizacji. Drugi to kryzys polskiego dyskursu kresowego i jego wyczerpywanie się w odniesienia do Wilna. Głównym celem całej rozprawy jest wyeksponowanie i wyjaśnienie impasu, w którym, z różnych względów, znalazły się równoległe polskie i litewskie opowieści o Wilnie, czyniące z miasta przestrzeń silnego sporu tożsamościowego. Postaram się jednak wskazać kilka delikatnie zarysowujących się perspektyw, które mogą zapowiadać zmianę prezentacji Wilna.

The thesis consists of three parts. The first, entitled Going to Vilnius, deals with a gradual approach to the town, therefore in the texts of visitors and not the present inhabitants are dominant. The first chapter is devoted to Polish and Lithuanian book-guides, which provide an overview of texts and documents conditioned by the changing political realities of the process of appropriation of Vilnius by both nations and their attempt to go beyond it. In the next chapter I look at the newspaper articles and travel essays of the Polish and foreign authors, who have different experiences and competence. Second Part Living in Vilnius will start the chapter on selected changes in political aspect of the city allow to look closely at attitude toward communism in Lithuania. In addition, the second part will consist of two cases of metamorphose of Vilnius after 1990. I examine changes in the Vilnius Old Town, boundoring of which coincided with the boundaries of the territories of the Great and the Small Ghetto, where it the deportation of the Jewish population during the Second World War began. The last chapter in this part will concentrate on examining district Zarzecze / Uzupis. This degraded area was transformed into the area of artists, called Republic of Zarzecze and will be interpreted by conception of Marc Augé’s non-places. The third part - Escape from Vilnius will cover symbolic escapes from the city. It will be devoted to two overlapping crises. The first is the crisis of Vilnius as lithuanian capitol and difficulties with re-written its space. The second is the crisis of the Polish borderland discourse and its depletion in reference to Vilnius.