W oczekiwaniu na Paruzję. Myśl eschatologiczna w prawosławnym piśmiennictwie słowiańskim do początku XVI wieku

Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej: Instytut Filologii Słowiańskiej

Monografia stanowi prezentację idei eschatologicznych w literaturze obszaru Slaviae Orthodoxae. Idea końca świata i Drugiego Przyjścia Chrystusa stała się kluczowym i fundamentalnym elementem uniwersalnej kultury chrześcijańskiej. Eschatologia determinowała główny cel historii i kierunek rozwoju kulturowego. Słowiańsko-prawosławna myśl eschatologiczna rozwijała się pod bezpośrednim wpływem Bizancjum, choć słowiańskie kultury prawosławne adaptowały idee eschatologiczne odpowiednio do swych potrzeb i tendencji rozwojowych. Z jednej strony, chrześcijańskie idee eschatologiczne na obszarze Slaviae Orthodoxae wypływały ze wspólnych źródeł (biblijno-patrystycznych i bizantyńskich), a z drugiej zyskiwały oryginalną interpretację pod wpływem nowego kontekstu historycznego. Wiele istotnych wydarzeń i fenomenów w bułgarskiej, serbskiej i ruskiej (rosyjskiej) historii zyskało zbliżoną apokaliptyczną interpretację dzięki wspólnemu korpusowi tekstów apokaliptycznych. Ponadto idee eschatologiczne były wykorzystywane do kreowania ideologii państwowej, jak na przykład idea „trzeciego Rzymu” na XVI-wiecznej Rusi Moskiewskiej czy idea „nowego Izraela” w XIII-wiecznej Serbii. Skoncentrowane były one głównie na kreacji swoistego ekskluzywizmu eschatologicznego, implikującego koncepcję nowego „narodu wybranego” czy „jedynej prawdziwej wiary”, co wydawało się szczególnie znaczące w obliczu nadchodzącego końca świata. Myśl eschatologiczna na obszarze Slaviae Orthodoxae płynęła ze wspólnych źródeł do XVI wieku. W okresie tym możemy obserwować istotne zmiany i kryzys bizantyńskiej tożsamości kulturowej, co przygotowało grunt pod przyszłą zmianę w XVII-XVIII wieku.

The main concept of this thesis is the presentation of eschatological ideas in literature of the Slaviae Orthodoxae area. Idea of the end of the world and the Second Coming of Christ became a fundamental and crucial element of Christian universal culture. Eschatology determined the main aim of history and direction of cultural development. Orthodox Slavonic eschatological thought developed under the Byzantine influence, although Orthodox Slavonic cultures adapted eschatological ideas according to their needs and developmental tendencies. On the one hand Christian eschatological ideas in the Slaviae Orthodoxae area originated and flowed from the common (biblico-patristic and Byzantine) roots, on the other hand they gained a new original interpretation under impact of a new historical context. Many important events and phenomena in Bulgarian, Serbian and Russian history got a similar apocalyptic interpretation, thanks to the common corpus of apocalyptic texts. Moreover, eschatological ideas were used to the creation of state ideology, for example the idea of the “third Rome” in 16th-century Muscovite Rus or the idea of the “new Israel” in 13th-century Serbia. They were focused on the creation of eschatological exclusivism, denoting the concepts of new “chosen people” or “one true faith”, what was especially important in the light of the supposed end of the world. We can say that eschatological thought in the Slaviae Orthodoxae area was originating from the common sources till the 16th century. In that period we can observe an important cultural changes and crisis of Byzantine cultural identity, what prepared the ground for the future change in the 17th -18th centuries.